Querido, 243 pagina’s plus inleiding en nawoord
Sonderbehandlung, eufemisme voor vernietiging. Filip Müller, jood van geboorte, kwam in 1942 terecht in de ovens van Auschwitz en werkte daar tweeëneenhalf jaar. Omdat hij Geheimnisträger was had hij gedood moeten worden maar hij overleefde niet alleen deze hel maar ook de dodenmarsen aan het einde van de oorlog. Al in de allereerste alinea’s van dit onvoorstelbare boek belanden we in de meest verschrikkelijke geweldsorgieën van de nazi’s. Er waren Joodse gevangenen die dit werk in de ovens niet aankonden en zij lieten zich door de nazi’s afmaken om voorgoed verlost te worden. Er waren er na de oorlog die mensen als Filip Müller verweten gecollaboreerd te hebben met de nazi’s maar dezulken hebben niet begrepen dat het ons niet past een ander mens zo achteloos te beschuldigen.
Na enkele tientallen pagina’s realiseer ik me dat dit het verschrikkelijkste boek is dat ik ooit las. Ik heb een zeer behoorlijke bibliotheek over de oorlog en de Holocaust maar tot nog toe las ik vooral beschrijvingen op afstand van de onvoorstelbare nazi-misdaden. In dit boek beschrijft Müller letterlijk – hij was er immers zelf bij – hoe die misdaden werden uitgevoerd. Zo lees ik dus niet enkel dat die ochtend bijna zeshonderd joden vergast werden maar beschrijft Müller heel precies en nauwkeurig hoe dat in zijn werk ging. Ik vermoed dat niet iedereen in staat zal zijn dit boek uit te lezen.
Er waren, ook in de Sonderkommando’s, joden die in hun god bleven geloven. Anderen zeiden: “Er is geen God, en als die wel bestond, is het een rund en een gore schoft”. Maar van alle onbegrijpelijkheden is de gewetenloosheid en volstrekte gevoelloosheid en onverschilligheid van de nazi’s jegens de joden, ook al waren ze in hun ogen dan Untermenschen, telkens weer het meest schokkend. Sinds een jaar of veertig lees ik nu over deze jammerlijke periode uit onze recente geschiedenis maar er treedt geen gewenning op. Altijd weer die huiver bij het gedicht van Celan: Der Tod ist ein Meister aus Deutschland. Met dit verslag heeft Filip Müller de overtreffende trap van de Holocaustliteratuur bereikt.
Hoe Joodse gevangenen zoals Müller hun werk in de Sonderkommando’s konden doen – natuurlijk, zij hadden geen enkele keuze – blijft een raadsel. Müller schrijft hierover: “Terwijl dat alles in de ogen van de beulen weliswaar zware, maar verder heel normale werkzaamheden waren, verdween voor ons zolang wij in het crematorium waren de voorstelling van een bewust menselijk bestaan volledig uit ons bewustzijn”. Als hij later, bij het afslachten van de bewoners van het familiekamp, besluit zich bij zijn Joodse medemensen aan te sluiten om zich te laten vergassen door de nazi’s wordt hij door enkele onwaarschijnlijk moedige en wijze jonge meiden de vergassingsruimte uitgewerkt: Müller moet overleven, iemand moet de buitenwereld vertellen wat er werkelijk gebeurde! Zeer indrukwekkend, deze passage.
En voort gaan de verschrikkelijke gruwelijkheden, de beschrijving van de slachting van het familiekamp, meer dan hartverscheurend, is nog niet afgerond of er dient zich alweer een nieuwe ramp aan: de moord op de Hongaarse joden. De Russen waren al in aantocht maar de nazi’s voerden hun moorddadige plannen alsmaar op. Het zou de wreedste en grootste vernietigingsactie aller tijden worden. In enkele weken tijds werden vierhonderdduizend Hongaarse joden vermoord. De SS-er Otto Moll was wellicht de meest sadistische nazi, zijn wreedheden vormden de overtreffende trap van perversiteit en onmenselijkheid. Het is nauwelijks te verkroppen dat hem direct na de oorlog de genadige dood door de galg werd gegund. Dit schrijft Mueller over Moll: “Een andere manier waarop hij zijn perverse moordlust bevredigde, was het doden van kleine kinderen, die hij aan het einde van de kuilen levend in het kokende mensenvet gooide”.
Het is ronduit opmerkelijk en knap dat Mueller in staat was de verschrikkingen waarvan hij getuige was in hun volle omvang en impact op te tekenen, haast werktuiglijk. Nergens wordt hij overmand of laat hij zich meeslepen door haatgevoelens jegens ‘der Meister aus Deutschland’. En dat komt zijn onvoorstelbare verslag alleen maar ten goede. Zelden las ik zo’n indrukwekkend boek over de onbeschrijflijke misdaden, begaan door de nazi’s! Maar dit boek doet pijn, van de eerste tot en met de laatste pagina.
En opnieuw die prangende vraag bij het lezen juist van dit boek: huist ook in ons een potentiële nazi? Je hoopt van niet maar het is toch echt niet zo dat iets in de psyche van de Duitser juist hem zo geschikt maakte om zo onvoorstelbaar uit de rails te lopen. En vergeet niet: onder druk wordt alles vloeibaar en ik vrees dat dat zeker geldt voor morele principes. Ik wil maar zeggen: geen idee hoe ik zelf zou handelen!
Het ooggetuigenverslag van Filip Mueller werd gepubliceerd in 1979. Hij werd geïnterviewd door Claude Lanzmann voor diens documentaire Shoah maar verzocht de cineast de beelden daarvan niet te gebruiken. Lanzmann gaf geen gehoor aan het dringende verzoek van Müller. (De beelden van dit interview zijn eenvoudig na te zien op YouTube) Hij trad op als getuige in diverse Auschwitzprocessen. Maar ook hij werd verdacht gemaakt van collaboratie met de SS. Immers, – zo beweerde een advocaat van een terechtstaande nazi – niet alleen had hij ‘meegewerkt aan de misdadige activiteiten van de nazi’s’ maar hij had het allemaal ook nog eens overleefd. Voor mij is de integriteit van Müller boven iedere twijfel verheven. Juist die beelden uit Shoah, ik heb de documentaire meerdere keren gezien, zijn indrukwekkend en onvergetelijk. Filip Mueller overleed, tweeënnegentig jaar oud, op 9 november 2013. Voor zo’n man buig ik diep het hoofd.
Enno Nuy
September 2023